انتخابات و انتخاب برتر

انتخابات یکی از مهم ترین عرصه های مشارکت مردمی در صحنه های تصمیم سازی سیاسی ـ اجتماعی در جمهوری اسلامی است.

در این میان، انتخابات ریاست جمهوری از برجستگیهای خاصی برخوردار است که بسیار شایسته دقت و تأمل است و تصمیم جمعی در این انتخابات دارای اهمیت بالایی است.

و انتخابات نهمین دوره ریاست جمهوری در جمهوری اسلامی ایران در شرایط بسیار حساسی چه در مقیاس داخلی و چه در سطح بین المللی برگزار می شود که اهمیت آنرا بصورت ویژه ای چند برابر نموده است؛ لذا سخن اساسی و محوری رهبر معظم انقلاب این است که در این انتخابات حضور حداکثری مردم پای صندوقهای رأی مهم است تا بتوان از این راه به چندین هدف مهم و استراتژیک نظام دست یافت: اقتدار و صلابت نظام، خنثی سازی توطئه ها، نمایش عظیم پشتوانه مردمی نظام و... .

در این راستا، هدایت افکار جامعه بسوی انتخاب شخصی که از میان کاندیداها اصلح است، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. از این رو، بر آن هستیم با تأکید بر نکاتی چند، اهمیت این موضوع را تبیین نماییم تا گامی در راه تنویر افکار عمومی جامعه برداشته باشیم.

اهمیت انتخابات

امام خمینی رحمه الله درباره اهمیت انتخابات ریاست جمهوری می فرماید:

«روز سرنوشت سازی است. می خواهید زمام کشور را به یک کسی بدهید که مؤثر است در مقدرات کشور شما. سهل انگاری نکنید.»(صحیفه امام، ج ۱۱، ص ۳۹۳)

و یا اینکه می فرماید:

«مسئله دیگر قضیه انتخابات است که من در عین حال که قبلا هم تذکر دادم، حالا هم تذکر می دهم به همه ملت که همه این شرارتها که در سطح کشور الآن می شود، ممکن است برای این باشد که شما را از رفتن به پای صندوق بترسانند و شما را از خدمت به اسلام و خدمت به مسلمین سست کنند و باید همه ما در این امر توجه داشته باشیم که این یک امر حیاتی است برای جمهوری اسلامی.»(صحیفه امام، ج ۱۵، ص ۲۶)

و نیز می فرماید:

«مسئله انتخابات آینده از اهم اموری است که مسئولیت آن با همه ماست و توجه دارید که دشمنان اسلام، در نظر دارند کاری بکنند که انتخابات درست صورت نگیرد و از دست مسلمانها و متعهدین خارج شود، ولی شما باید تمام قدرتتان را صرف کنید که به خوبی انجام شود.» (صحیفه امام، ج ۱۸، ص ۱۹۶)

جایگاه ریاست جمهوری در نظام اسلامی

ریاست جمهوری، در نظام اسلامی ایران، عالی ترین منصب اجرایی پس از رهبری است. در ایران، نظام امور کشور توسط سه قوه مجریه، مقننه و قضائیه سامان می یابد که رئیس جمهور سکان هدایت قوه مجریه را بر عهده دارد؛ قوه ای که چه از نظر دستگاه های زیر مجموعه و چه از نظر وظایف محوله از قوای دیگر گسترده تر می باشد. از این رو، انتخابات ریاست جمهوری با انتخابات دیگر تفاوت آشکار دارد.

در اینجا بایسته است وظایف ریاست جمهوری بیان شود؛ زیرا رسالتی که بر عهده او گذاشته شده، بیانگر جایگاه و اهمیت ویژه آن است.

نگاهی به وظایف رئیس جمهور در قانون اساسی

• امضای عهدنامه ها، مقاوله نامه ها، موافقت نامه ها و قراردادهای دولت ایران با سایر دولتها و همچنین امضای پیمانهای مربوط به اتحادیه های بین المللی پس از تصویب مجلس شورای اسلامی با رئیس جمهور یا نماینده قانونی اوست. (قانون اساسی، اصل ۱۲۵)
• رئیس جمهور مسئولیت امور برنامه و بودجه و امور اداری واستخدامی کشور را مستقیماً بر عهده دارد. (قانون اساسی، اصل ۱۲۶)
• سفیران به پیشنهاد وزیر امور خارجه و تصویب رئیس جمهور تعیین می شوند. رئیس جمهور دستور نامه سفیران را امضا می کند و استوارنامه سفیران کشورهای دیگر را می پذیرد. (قانون اساسی، اصل ۱۲۸)
• اعطای نشانهای دولتی با رئیس جمهور است. (قانون اساسی، اصل ۱۲۹)
• ریاست هیئت وزیران با رئیس جمهور است که بر کار وزیران نظارت می کند. (قانون اساسی، اصل ۱۳۴)
• شورای عالی امنیت ملی به ریاست رئیس جمهور با وظایفی سه گانه تشکیل می گردد. (قانون اساسی، اصل ۱۷۶)
• عضویت در شورای بازنگری قانون اساسی. (قانون اساسی، اصل ۱۷۷)
• عضویت و ریاست در برخی شوراها و مجامع مهم مانند: مجمع تشخیص مصلحت نظام، شورای عالی انقلاب فرهنگی، شورای پول و اعتبار.
• یکی از وظایف بسیار مهم رئیس جمهور انتخاب بیست و یک وزیر به تعداد وزارتخانه های بیست و یک گانه است که در این باره گزینش افراد نقش حیاتی و مهمی در اداره امور کشور دارد و شاید یکی از راه های ضربه زدن به نظام در گزینش افراد نامناسب برای پست حساس وزارت می باشد.

علاوه بر اینها، از جمله اختیارات رئیس جمهور این است که می تواند برای خود بنا به ضرورت و نیاز، معاونان و مشاوران مختلفی انتخاب کند.

بطور کلی، در نظام جمهوری اسلامی بیست و یک وزارتخانه و بیش از بیست سازمان بزرگ دولتی زیر نظر رئیس جمهور فعالیت می کنند. با توجه به اختیارات و وظایف مهم ریاست جمهوری در نظام اسلامی، بایسته است این مسئولیت به لایق ترین فرد داده شود؛ زیرا این مسئولیت سنگین از عهده همه افراد بر نمی آید.

در نظام جمهوری اسلامی برای رئیس جمهور ویژگیهایی لحاظ شده است که در معارف دینی از آنها بعنوان صفات رهبران و مسئولان نظام اسلامی یاد شده است. در این باره سخنان امام خمینی رحمه الله پیرامون انتخاب اصلح بسیار رهگشاست؛ چرا که هم بر انتخاب اصلح تأکید شده است و هم در توضیح آن به اساسی ترین ویژگیهای رئیس جمهور اشاره شده است.

انتخاب اصلح

امام خمینی رحمه الله با تأکید بر انتخاب بهترین افراد، به موضوع انتخاب اصلح اشاره می فرماید:

«کسی که از همه متعهدتر به اسلام، [دارای] سوابق خوب، پیوسته به هیچ طرفی، نه شرقی باشد نه غربی باشد، نه غربزده باشد و نه شرق زده، مسلمان باشد، پیرو احکام اسلام.» (صحیفه امام، ج ۱۱، ص ۴۸۴)

و یا می فرماید:

«انتخاب اصلح برای مسلمین، یعنی انتخاب فردی که تعهد به اسلام و حیثیت آن داشته باشد و همه چیز را بفهمد. باید مسلمانی باشد که احتیاجات مملکت را بشناسد و سیاست را بفهمد و مطلع به مصالح و مفاسد کشور باشد و ممکن است به شما و گروه شما هم مربوط نباشد.» (صحیفه امام، ج ۱۸، ص ۱۹۷)

«اگر اصلح را انتخاب کردید، کاری اسلامی می کنید و این یک محکی برای خودتان است که تشخیص بدهید انتخاب برای اسلام است یا برای صلاح خودتان.» (صحیفه امام، ج ۱۸، ص ۱۹۷)

ویژگی های رئیس جمهور

۱. دین داری و پرهیزگاری

در اصل ۱۱۵ قانون اساسی آمده است:

رئیس جمهور باید از میان رجال مذهبی و سیاسی که واجد شرایط زیر باشد، انتخاب گردد: ایرانی الاصل، تابع ایران، مدیر و مدبّر، دارای حسن سابقه و امانت و تقوا، مؤمن و معتقد به مبانی جمهوری اسلامی ایران و مذهب رسمی کشور.

در این اصل، در چند مورد به این ویژگی توجه شده است که بسیار حایز اهمیت است: رجال مذهبی، تقوا، مؤمن و معتقد به مذهب رسمی کشور.

امام خمینی رحمه الله با توجه به این اصل قانون اساسی و لزوم مراعات آن می فرماید:

«باید توجه داشته باشند آقایان که آن صفتی که در قانون اساسی برای رئیس جمهور تعیین کرده اند، مراعات کنند. قانون اساسی را ملاحظه کنند و صفات رئیس جمهور را در آنجا ملاحظه کنند وکسی که دارای آن صفات بود و او را به آن صفات می شناسید، به او رأی بدهید و اگر فاقد آن صفات باشد، احتراز کنید از رأی دادن به او.» (صحیفه امام، ج ۱۱، ص ۳۹۳)

دین مداری و استواری در دین، از برجسته ترین ویژگیهایی است که رئیس جمهور باید دارای آن باشد؛ زیرا در پرتو آن اعتماد و اطمینان رأی دهندگان به میزان بسیار بالایی جذب شده و دست یابی به اهداف مهم در زمینه های اجرایی آسان تر می گردد.

امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیهماالسلام در این باره در نامه خود به مالک اشتر چنین می فرماید:

«أَمَرَهُ بِتَقْوَی اللّه ِ، وَإِیثَارِ طَاعَتِهِ، وَاتِّبَاعِ مَا أَمَرَ بِهِ فِی کِتَابِهِ: مِنْ فَرَائِضِهِ وَ سُنَنِه الَّتِی لاَیسْعَدُ أَحَدٌ إِلاَّ بِاتِّبَاعِهَا وَ لاَیشْقی إِلاَّ مَعَ جُحُودِهَا وَإِضَاعَتِهَا (نهج البلاغة، نامه ۵۳)؛ او را فرمان می دهد به ترس از خدا و مقدم داشتن طاعت خدا [بر دیگر کارها] و پیروی از آنچه در کتاب خود از واجبات و سنتهایش امر فرموده [همان واجبات و سنتهایی [که کسی جز با پیروی از آنها راه نیک بختی را نپیموده و جز با انکار کردن و ضایع ساختن آنها بدبخت نگشته است.»

امام علیه السلام در زمینه پیشه ساختن تقوا در ادامه کلام پیشین می فرماید:

«وَ أَمَرَهُ أَنْ یکْسِرَ نَفْسَهُ مِنَ الشَّهَوَاتِ وَ یزَعَهَا عِنْدَ الْجَمَحَاتِ، فَإِنَّ النَّفْسَ أَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ اللّهُ؛(نهج البلاغة، نامه ۵۳) او را دستور می دهد تا نفس خویش را از شهوتها درهم شکند، و آنرا به هنگام سرکشیها باز دارد که نفس، امر کننده به بدی است، مگر خداوند رحم نماید.»

۲. مدیر و مدبّر بودن

مدیر بودن به معنای توانایی اداره قوه مجریه است و مدبّر بودن به این معناست که شخصی می تواند در مسند ریاست جمهوری قرار گیرد که توان دیدن و تشخیص عواقب امور و پیامد تصمیم گیریها را داشته باشد. در متن قانون اساسی ـ که ذکر آن رفت ـ بصورت صریح و آشکار یکی از ویژگیهای رئیس جمهور، مدیر و مدبّر بودن عنوان شده است.

از ضروری ترین صفاتی که باید شخص رئیس جمهور واجد آن باشد، توانمندی در اداره امور کشور است و در این زمینه، گزینش اشخاصی که دارای حسن سابقه در انجام مسئولیتهای سنگین و توانایی اداره امور مهم می باشند، حایز اهمیت است. رسول خدا در این باره می فرماید:

«مَن ام قَوْماً وَ فیهِمْ أَعْلَمُ مِنْهُ اَوْ اَفْقَهُ مِنْهُ لَمْ یزَلْ أَمْرُهُمْ فی سَفالٍ إِلی یوْمِ الْقِیامَةِ؛ (محاسن برقی، ج ۱، ص ۹۳؛ ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، شیخ صدوق، ص ۲۰۶) هر کس ریاست گروهی را بپذیرد، در حالی که میان آنان دانشمندتر و فهیم تر از او وجود دارد، پیوسته کارشان تا روز قیامت در سستی و سقوط خواهد بود.»

۳. امین و امانت دار بودن

یکی از مهم ترین ویژگیها در سپردن مسئولیتهای بزرگ به افراد، امانت داری آنان است. در اصل ۱۱۵ قانون اساسی که ذکر آن رفت، به صراحت بر مسئله «امانت»داری تأکید شده است. و بر اساس فرهنگ قرآن، امانت داری یکی از خصیصه های پیامبران الهی معرفی شده است؛ زیرا که آنان از طرف خداوند به رسالتهای بزرگی مأمور شده اند و قرآن بسیاری از ایشان را بعنوان «رسول امین» معرفی کرده است. (رجوع کنید به: سوره شعرا، آیات ۱۰۷ و ۱۲۵ و ۱۴۳ و ۱۶۲ و ۱۷۸)

در ماجرای حضرت موسی علیه السلام که بنا شد آن حضرت نزد شعیب نبی علیه السلام اقامت نماید و در انجام امور او را یاری رساند، قرآن از زبان دختر شعیب علیه السلام می فرماید:

«یا اَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیرَ مَنِ اسْتَأجَرْتَ الْقَوِی الأَْمینُ» (قصص/ ۲۶)؛ «پدر! وی را به کارگیر! زیرا بهترین کسی که به کار می گماری، همانا فرد قدرتمند و امانت دار خواهد بود.»

امانت داری در کنار توانمندی مطرح شده است و از اینکه «امین» در این آیه صفت «قوی» قرار گرفته است، می توان این نکته را برداشت کرد که فرد توانمند در صورت امانت داری گزینش می شود و در صورتی که شخص توانمند، از صفت امانت بهره ای نبرده باشد، انتخاب او برای امر مهمی شایسته نیست.

حال با توجه به جایگاه ریاست جمهوری در نظام اسلامی ایران و با نظر به اختیارات و حوزه نظارتی و مدیریتی رئیس جمهور، شایسته است شخصی که برای عهده داری این پست انتخاب می شود، امانت داری او در کنار دیگر صفات مانند: تدین؛ تقوا؛ دانش و... احراز شود.

امام امیرالمؤمنین علیه السلام در نامه خویش به اشعث ابن قیس ـ کارگزار حضرت در آذربایجان ـ می نویسد:

«إِنَّ عَمَلَکَ لَیسَ لَکَ بِطُعْمَةٍ وَلکِنَّهُ فی عُنُقِکَ أَمانَةٌ؛ (نهج البلاغة، نامه ۵) همانا پُست تو برای تو وسیله آب و نان نبوده، بلکه امانتی در گردن تو است.»

با توجه به بار معنایی «امانت» که «موقتی بودن» آن و «لزوم دقت در حفظ» آن است، اهمیت این ویژگی بیشتر آشکار می شود.

در ماجرای حضرت یوسف علیه السلام پس از آزادی او از زندان، آن حضرت خطاب به پادشاه می گوید:

«اِجْعَلْنِی عَلی خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ»؛ (یوسف/ ۵۵) «مرا به گنجینه های این زمین بگمار که امانت داری دانا هستم.»

از این رو و به دلیل اهمیت مسئله امانت داری، در قانون اساسی جمهوری اسلامی، به این عنوان در سوگند رئیس جمهور تصریح شده است:

«... و با استعانت از خداوند و پیروی از پیامبر اسلام و ائمه اطهار - علیهم السلام - قدرتی را که ملت بعنوان امانتی مقدس به من سپرده است، همچون امینی پارسا و فداکار نگاهدار باشم و آنرا به منتخب ملت پس از خود بسپارم.»

۴. موفقیت در امتحانها

در مدیریت اسلامی چندین اصل گزینشی وجود دارد که اصل آزمایش و موفقیت در آزمونها یکی از آنهاست.

در سیره نبوی برای انتخاب افراد در کارها به آزمایش اهمیت داده می شد. در یکی از جنگها، دوست «سمرة بن جندب» بعنوان رزمنده از سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله گزینش شد. سمره گله کرد که چرا من انتخاب نشدم؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: با دوستت کشتی بگیر! پس از برنده شدن و آشکار شدن قدرت بدنی او، حضرت فرمود: اجازه داری بجنگی! (اسدالغابة، ج ۲، ص ۴۵۴، به نقل از مدیریت از منظر کتاب و سنت، سید صمصام الدین قوامی، ص ۱۸۰)

در سیره مدیریتی علوی نیز بر این شیوه سفارش و تأکید می شود. آن حضرت خطاب به مالک می فرماید:

«در کارهای کارگزارانت بنگر و آنان را با آزمایش و امتحان به کار بگمار! (نهج البلاغة، نامه ۵۳)»

پس یکی از ویژگیهای مهم رئیس جمهور باید این باشد که در عرصه های مهم پیش از این، امتحان خوبی داده و از میادین آزمایش سربلند بیرون آمده باشد.

۵. دارای سوابق درخشان

یکی دیگر از اصول گزینشی، توجه بسوابق است.

قرآن می فرماید:

«کسانی که پیش از پیروزی انفاق کردند و جنگیدند، با کسانی که پس از پیروزی انفاق کردند، یکسان نیستند.» (حدید/ ۱۰)

این آیه، خوش سابقه بودن (پیش از فتح) را مایه بلند مقامی می داند. در تأیید این مطلب باید به این واقعه توجه کرد که در ذیل آیه مذکور نقل شده است:

«ابوسعید خدری می گوید که با رسول خدا صلی الله علیه و آله در حدیبیه در منزل عسفان بودیم. رسول خدا صلی الله علیه و آله از اهل یمن که بعداً کمک کار اسلام شدند، تعریف کرد. پرسیدیم: آیا آنان از ما بهترند؟ فرمود: با همه ارزش، از شما جلوتر نیستند؛ چون شما پیش از فتح انفاق و جهاد کردید و آنان چنین نبوده اند.» (تفسیر المیزان، ذیل آیه ۱۰ سوره حدید، به نقل از مدیریت از منظر کتاب و سنت، صص ۱۸۱ ـ ۱۸۲)

امیرالمؤمنین علیه السلام در این باره به مالک اشتر می فرماید:

«بدترین وزرا کسانی هستند که وزیر زمامداران بد و اشرار پیش از تو بوده اند. کسی که در کار گنهکاران شرکت داشته، نباید جزء صاحبان سرّ تو باشد.» (نهج البلاغة، نامه ۵۳)

و نیز می فرماید:

«پس روابط خود را با افراد با شخصیت و اصیل و خاندانهای صالح و خوش سابقه برقرار ساز و از میان آنان افرادی را که با تجربه تر و پاک تر و پیش گام تر در اسلام اند برگزین؛ زیرا اخلاق آنان بهتر و خانواده آنان پاک تر و همچنین کم طمع تر و در سنجش عواقب کارها بیناترند.» (نهج البلاغة، نامه ۵۳)

۶. ارزش گرایی

در نظامهایی که بر پایه ارزشها بنا شده اند، توجه به ارزشها همیشه بعنوان معیاری برای دوری و نزدیکی به اهداف عالی در نظر گرفته می شود. در نظام جمهوری اسلامی نیز یک سری ارزشها مورد توجه است که لازمه استمرار این نظام بوده و دوام و بقای آن منوط به حفظ آن ارزشهاست. از این رو است که از انقلاب اسلامی ایران بعنوان انقلاب ارزشها یاد کرده اند.

بی تردید، رئیس جمهور نظام اسلامی باید کسی باشد که خود ارزش گرا بوده و از ارزشهای ایران اسلامی که خونبهای شهیدان است، پاسداری نماید. افزون بر آن، باید جلوی حاکمیت ارزشهای کاذب را بگیرد و با ضد ارزشها مبارزه کند.

امام علی علیه السلام مالک اشتر را به ارزش گرایی و پاسداری از آن فرا خوانده و نمونه هایی از ارزشهای اسلامی را بیان کرده است که باید مورد توجه همه مسئولان و به ویژه رئیس جمهور قرار گیرد. این ارزشها عبارت اند از:

الف. حق محوری و عدالت طلبی

امام علی علیه السلام می فرماید:

«وَ لْیکُنْ أَحَبَّ الأُمُورِ إِلَیکَ أَوْسَطُهَا فِی الْحَقِّ وَ أَعَمُّهَا فِی الْعَدْلِ؛ (نهج البلاغة، نامه ۵۳) و باید از کارها آنرا بیشتر دوست بداری که در حق میانه ترین و در عدالت فراگیرترین باشد.»

و نیز می فرماید:

«وَأَلْزِمِ الْحَقَّ مَنْ لَزِمَهُ مِنَ الْقَرِیبِ وَالْبَعِیدِ؛ (نهج البلاغة، نامه ۵۳) حق را به صاحب حق، هر کس که باشد، نزدیک یا دور، بپرداز!»

امام علی علیه السلام درباره برگرداندن زمینهایی که عثمان به این و آن بخشیده بود، می فرماید:

«وَاللّه ِ لَوْ وَجَدْتُهُ قَدْ تُزُوِّجَ بِهِ النِّسَاءُ وَمُلِکَ [تملّک] بِهِ الاْءِمَاءُ، لَرَدَدْتُهُ فَإِنَّ فِی الْعَدْلِ سَعَةً وَمَنْ ضَاقَ عَلَیهِ الْعَدْلُ، فَالْجَوْرُ عَلَیهِ أَضْیقُ؛ (نهج البلاغة، حکمت ۱۵) به خدا سوگند! حتی اگر (اموال عمومی به ناحق) به کابین زنان رفته باشد یا به کار خرید کنیزان گرفته شده باشد، همه را [به بیت المال] بر می گردانم؛ چرا که عدل را پهنه ای است گسترده که هر که عدالت بر او تنگ آید، بی تردید ظلم و ستم بر او تنگ تر [و سخت تر] خواهد بود.»

ب. ارتباط با متخصصان و کارشناسان

امام در این باره می فرماید:

«وَ أَکْثِرْ مُدَارَسَةَ الْعُلَمَاءِ، وَ مُنَاقَشَةَ الْحُکَمَاءِ فِی تَثْبِیتِ مَا صَلَحَ عَلَیهِ أَمْرُ بِلاَدِکَ، وَ إِقَامَةِ مَا اسْتَقَامَ بِهِ النَّاسُ قَبْلَکَ؛(نهج البلاغة، نامه ۵۳) و در آنچه کار شهرهایت را استوار دارد و در استوار ساختن آنچه امر مردم پیش از تو با آن برپا بوده است، با دانشمندان فراوان گفتگو کن و با حکیمان سخن در میان نه!»

ج. مهربانی با مردم

از جمله شایسته ترین اموری که باید بعنوان ارزش اسلامی و انسانی بدان توجه کرد، محبت و مودت نسبت به مردم است. امام علی علیه السلام در این باره می فرماید:

«وَأَشْعِرْ قَلْبَکَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِیةِ، وَالْمَحَبَّةَ لَهُمْ، وَاللُّطْفَ بِهِمْ؛(نهج البلاغة، نامه ۵۳) و مهربانی بر رعیت را و دوستی ورزیدن و مهربانی کردن با آنان را برای دل خود پوششی گردان!»

«وَلاَتَکُونَنَّ عَلَیهِمْ سَبُعا ضَارِیا تَغْتَنِمُ أَکْلَهُمْ؛(نهج البلاغة، نامه ۵۳) و مبادا که مردم را درنده ای خون آشام باشی که خوردنشان را غنیمت شماری.»

د. رسیدگی به محرومان جامعه

در نظام اسلامی که بر آمده از تلاش و از خودگذشتگی طبقات محروم و اقشار کم درآمد جامعه است، شایسته است که تمام جهت گیریها و برنامه ریزیها بسوی سامان دادن زندگی محرومان و رسیدگی به امور مستضعفان باشد؛ چرا که تنها آنان ستون فقرات نظام و پاسداران آن هستند.

جایگاه این مسئله در منظر امام امیرالمؤمنین علیه السلام بس والا و ویژه است؛ بطوری که بخش قابل توجهی از نامه خود به مالک اشتر را به این مسئله و نکات مهم پیرامون آن اختصاص می دهد.

آن حضرت خطاب به مالک اشتر فرمود:

«ثُمَّ اللّه َ اللّه َ فِی الطَّبَقَةِ السُّفْلی مِنَ الَّذِینَ لاَحِیلَةَ لَهُمْ، مِنَ الْمَسَاکِینِ وَ الْمُحْتَاجِینَ وَأَهْلِ الْبُؤْسی وَالزَّمْنی، فَإِنَّ فِی هذِهِ الطَّبَقَةِ قَانِعا وَمُعْتَرّا؛ (نهج البلاغة، نامه ۵۳) سپس خدا را! خدا را! در طبقه فرودستان مردم؛ آنان که راه چاره ندارند، از فقیران و نیازمندان و گرفتاران و زمین گیران؛ چرا که در میان این قشر کسانی به دریوزگی کشیده می شوند و کسانی با نیاز آبروداری می کنند.»

و در ادامه می فرماید:

«و بخشی از بیت المال و بخشی از محصول زمینهای غنیمتی اسلام (در هر شهری) را برای این قشر از جامعه در نظر بگیر؛ چرا که برای دورترین مسلمانان، همانند نزدیک ترینشان سهمی هست و تو مسئول رعایت حق همگانی!»(نهج البلاغة، نامه ۵۳)

امام علی علیه السلام در این باره به تأکیدات فراوانی پرداخته است که بسیار قابل توجه است؛ امّا به دلیل طولانی بودن؛ به ذکر جملات امام و ترجمه آن اکتفا می شود. آن حضرت می فرماید که باید وقتی خاص از اوقاتت را برای ارتباط با محرومان اختصاص دهی که هیچ مانعی بین تو و آنها نباشد تا آنها سخنانشان را به راحتی با تو در میان گذارند:

«وَ اجْعَلْ لِذَوِی الْحَاجَاتِ مِنْکَ قِسْما تُفَرِّغُ لَهُمْ فِیهِ شَخْصَکَ، وَ تَجْلِسُ لَهُمْ مَجْلِسا عَامّا فَتَتَوَاضَعُ فِیهِ لِلّهِ الَّذِی خَلَقَکَ، وَ تُقْعِدُ عَنْهُمْ جُنْدَکَ وَأَعْوَانَکَ مِنْ أَحْرَاسِکَ وَشُرَطِکَ، حَتَّی یکَلِّمَکَ مُتَکَلِّمُهُمْ غَیرَ مُتَتَعْتِعٍ، فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللّه ِ صلی الله علیه و آله یقُولُ فِی غَیرِ مَوْطِنٍ: لَنْ تُقَدَّسَ أُمَّةٌ لاَیؤْخَذُ لِلضَّعِیفِ فِیهَا حَقُّهُ مِنَ الْقَوِی غَیرَ مُتَتَعْتِعٍ؛(نهج البلاغة، نامه ۵۳) پس بخشی از وقت خود را به کسانی اختصاص ده که به تو نیاز دارند تا شخصاً به امور آنان رسیدگی کنی، و در مجلس عمومی با آنان بنشین و در برابر خدایی که تو را آفریده، فروتن باش، و سربازان و یاران و نگهبانان خود را از سر راهشان دور کن تا سخنگوی آنان بدون اضطراب در سخن گفتن با تو گفتگو کند. من از رسول خدا صلی الله علیه و آله بارها شنیدم که می فرمود: ملتی که در آن حق ناتوان از زورمند، بی اضطراب و بهانه ای باز ستانده نشود، رستگار نخواهد شد.»

امام علیه السلام می فرماید:

«وَتَفَقَّدْ أُمُورَ مَنْ لاَیصِلُ إِلَیکَ مِنْهُمْ مِمَّنْ تَقْتَحِمُهُ الْعُیونُ وَتَحْقِرُهُ الرِّجَالُ؛(نهج البلاغة، نامه ۵۳) و به ویژه امور کسانی را از آنان بیشتر رسیدگی کن که کمتر به تو دست رسی دارند و از کوچکی به چشم نمی آیند و دیگران آنان را کوچک می شمارند.»

امام خمینی رحمه الله در وصیت خود به ملت ایران می نویسد:

«توجه داشته باشند رئیس جمهور و وکلای مجلس از طبقه ای باشند که محرومیت و مظلومیت مستضعفان و محرومان جامعه را لمس کرده و در فکر رفاه آنان باشند، نه از سرمایه داران و زمین خواران و صدرنشینان مرفه و غرق در لذات و شهوات که تلخی محرومان و رنج گرسنگان و پا برهنگان را نمی توانند بفهمند.»(نهج البلاغة، ج ۲۱، ص ۴۲۲، وصیت نامه حضرت امام خمینی رحمه الله)

ه. مردمی بودن

از آنجا که یکی از ویژگیهای نظام اسلامی ایران «مردمی بودن» آن است، این ویژگی باید بعنوان معیاری برای سنجش و ارزیابی مدیران کارآمد و موفق در نظر گرفته شود؛ بدین معنا که مدیر موفق آن است که خود را تافته جدا بافته نداند و در میان مردم و با مردم باشد.

امام علی علیه السلام خطاب به مالک اشتر می فرماید:

«وَ أمَّا بَعْدُ، فَلاَ تُطَوِّلَنَّ احْتِجَابَکَ عَنْ رَعِیتِکَ، فَإِنَّ احْتِجَابَ الْوُلاَةِ عَنِ الرَّعِیةِ شُعْبَةٌ مِنَ الضِّیقِ، وَقِلَّةُ عِلْمٍ بِالأُمُورِ؛(نهج البلاغة، نامه ۵۳) مبادا مدت زمان زیادی از مردم دور باشی؛ زیرا غیبت زمامداران از ملت، شعبه ای از تنگی و کم اطلاعی از جریانهای کشور است.»

امام در ادامه، یکی از پیامدهای دوری از مردم را آمیخته شدن حق با باطل دانسته و می فرماید:

«و دور شدن از مردم، مسئولان را از دانستن آنچه بر آنان پوشیده است، باز می دارد. پس کارهای بزرگ نزد آنان خرد و کارهای خرد، بزرگ می نماید. زیبا، زشت و زشت، زیبا و باطل به لباس حق در می آید.»(نهج البلاغة، نامه ۵۳)

و. گزینش مشاوران و معاونان صالح

یکی از اختیارات رئیس جمهور، گزینش مشاوران و معاونان است. این موضوع از اساسی ترین موضوعات در ساختار مدیریتی اسلام است.

امام علی علیه السلام درباره گزینش کارگزاران به مالک اشتر می فرماید:

«ثُمَّ لاَ یکُنْ اِخْتِیارُکَ إِیاهُمْ عَلی فِرَاسَتِکَ وَ اسْتِنَامَتِکَ وَ حُسْنِ الظَّنِّ مِنْکَ، فَإِنَّ الرِّجَالَ یتَعَرَّضُونَ لِفِرَاسَاتِ الْوُلاَةِ بِتَصَنُّعِهِمْ وَ حُسْنِ خِدْمَتِهِمْ، وَ لَیسَ وَرَاءَ ذلِکَ مِنَ النَّصِیحَةِ وَالاْءَمَانَةِ شَیءٌ؛(نهج البلاغة، نامه ۵۳) مبادا در گزینش آنان بر تیزهوشی و اطمینان شخصی و خوش باوری خود تکیه نمایی؛ زیرا افراد زیرک با ظاهرسازی و خوش خدمتی، نظر زمامداران را به خود جذب می نمایند که در پس این ظاهرسازیها، نه خیرخواهی وجود دارد و نه از امانت داری نشانی یافت می شود!»

و درباره امتحان وآزمایش آنان قبل از انتخاب، می فرماید:

«وَ لکِنِ اخْتَبِرْهُمْ بِمَا وُلُّوا لِلصَّالِحِینَ قَبْلَکَ، فَاعْمِدْ لاِءَحْسَنِهِمْ کَانَ فِی الْعَامَّةِ أَثَرا، وَ أَعْرَفِهِمْ بِالاْءَمَانَةِ وَجْها، فَإِنَّ ذلِکَ دَلِیلٌ عَلَی نَصِیحَتِکَ لِلّهِ وَلِمَنْ وُلِّیتَ أَمْرَهُ؛(نهج البلاغة، نامه ۵۳) ولکن آنها را با خدماتی که برای زمامداران شایسته و پیشین انجام داده اند، بیازمای! و به کارگزارانی اعتماد داشته باش که در میان مردم آثار نیکوتری گذاشته، و به امانت داری از همه مشهورترند که چنین انتخاب درستی نشان دهنده خیر خواهی تو برای خدا و مردمی است که حاکم آنانی.»

امام در این باره به سه ملاک: تجربه، حیاء و خوش سابقه بودن تأکید می فرماید:

«وَ تَوَخَّ مِنْهُمْ أَهْلَ التَّجْرِبَةِ (النّصیحة) وَ الْحَیاءِ مِنْ أَهْلِ الْبُیوتَاتِ الصَّالِحَةِ وَالْقَدَمِ فِی الإسْلاَمِ الْمُتَقَدِّمَةِ، فَإِنَّهُمْ أَکْرَمُ أَخْلاَقا وَأَصَحُّ أَعْرَاضا (أغراضا) وَأَقَلُّ فِی الْمَطَامِعِ إِشْرَاقا (اسرافا) وَأَبْلَغُ فِی عَوَاقِبِ الأُمُورِ نَظَرا؛(نهج البلاغة، نامه ۵۳) کارگزاران دولتی را از میان مردمی با تجربه و با حیاء انتخاب کن! از خاندانهای پاکیزه و با تقوا از کسانی که در مسلمانی سابقه درخشانی دارند؛ زیرا اخلاق آنان گرامی تر، و آبرویشان محفوظ تر و طمع ورزیشان کمتر و آینده نگری آنان بیشتر است.»

امام علی علیه السلام پیرامون ویژگی های مشاوران نیز می فرماید:

«وَلاَتُدْخِلَنَّ فِی مَشُورَتِکَ بَخِیلاً یعْدِلُ عَنِ الْفَضْلِ وَ یعِدُکَ الْفَقْرَ، وَلاَجَبَانا یضْعِفُکَ عَنِ الأُمُورِ، وَلاَحَرِیصا یزَینُ لَکَ الشَّرَهَ بِالْجَوْرِ؛(نهج البلاغة، نامه ۵۳) بخیل را در مشورت خود دخالت مده که [تو را] از نیکوکاری باز می دارد و از تنگدستی می ترساند و ترسو را [در مشورت کردن دخالت مده] که در انجام کارها [روحیه] تو را سست می کند و حریص را [در مشورت دخالت مده] که حرص را با ستمکاری در نظرت زینت می دهد.»

امام درباره علت انتخاب نکردن سه گروه فوق می فرماید:

«فَإِنَّ الْبُخْلَ وَالْجُبْنَ وَ الْحِرْصَ غَرَائِزُ شَتَّی یجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ بِاللّهِ؛(نهج البلاغة، نامه ۵۳) همانا بخل و ترس و حرص صفات گوناگونی است که ریشه آنها بدگمانی به خدای بزرگ است.»

و امام خمینی رحمه الله درباره انتخاب مشاوران و همکاران می فرماید:

«همه دست اندرکاران به ویژه رئیس جمهور، باید از چاپلوسان دغلباز و زبان بازان حیله گر برحذر باشند و مشاوران خود را از اشخاص سابقه دار که تعهدشان قبل از انقلاب مشهود بوده است، انتخاب کنند.»(صحیفه امام، ج ۱۹، ص ۳۷۰)

نظرات شما عزیزان: